به گزارش مشرق به نقل از دنیای اقتصاد، طرح شبنم به معنی پیاده‌سازی کدگذاری یکتا برای کالاها است که معادل آن در دیگر حوزه‌ها مانند کد ملی، شناسه شرکت، کدپستی و پلاک خودرو به خوبی توسعه یافته است. این کد یکتا در سطح بین‌المللی به SGTIN معروف است که توسط موسسه Gs۱ توسعه یافت. پیاده‌سازی نظام کدگذاری یکتا برای کالاها با دیگر نظام‌های کدگذاری تفاوت دارد، زیرا کالاها متنوع هستند، دوره عمر آنها کوتاه و تعداد آنها خیلی زیاد است و اطلاعات آنها (مالکیتی و مکانی) به طور مستمر تغییر می‌کند. لذا برای پیاده‌سازی چنین نظامی، «بازرسی مبتنی بر مشارکت مردمی» به کدگذاری یکتا اضافه شد تا «شبنم: شـبکه بـازرسی و نـظارت مـردمی» شکل گیرد. با اجرای این طرح کالاهای فاقد کد یکتا، امکان فروش در بازار را نخواهند داشت، اطلاعات آنها در سامانه ثبت و اهداف متعددی از جمله مبارزه با قاچاق و ایجاد شفافیت محقق می‌شود.

از ابتدای شروع شبنم، بیش از ۹۰۰ میلیون برچسب الصاق شده است؛ ۱۱۰۰۰ بازرگان عضو طرح بوده و به صورت مستمر با سامانه ارتباط دارند. روزانه به حدود ۳۳۰۰۰ تراکنش استعلامی پاسخ داده می‌شود. تعداد کالاهای ثبت شده ۲۵۰۰۰۰ است. گزارش تخلف روزانه نیز به ۲۰۰۰ تراکنش در روز رسیده است. برای بررسی اثرگذاری شبنم بر کاهش قاچاق، کافی است به موبایل اشاره شود. طبق آمار گمرک، واردات موبایل در سال ۹۱ نسبت به ۹۰، ۱۶۵درصد رشد داشته است (این رشد در ۹۰ نسبت به ۸۹، تنها ۷درصد است). حال آنکه در سال ۹۱ به علت شوک ارزی، انتظار کاهش واردات را داشتیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد شبنم باعث کاهش قاچاق و افزایش واردات موبایل شد. کاهش قاچاق موبایل باعث افزایش درآمد ۳۰ میلیارد تومانی گمرک شده است؛ درحالی‌که هزینه شبنم برای موبایل ۹۰ میلیون تومان بوده است.

طرح شبنم در دو فاز و هر فاز شامل چند مرحله طراحی شده که تاکنون مرحله ۲ از فاز ۱ اجرا شده است و پیش‌بینی می‌شود مرحله ۳ و آخر از فاز ۱، در پاییز ۹۲ انجام شود. با رصد شبنم در رسانه‌ها درمی‌یابیم که ناگفته‌ها و ابهامات زیادی مطرح می‌شود که به دلیل ضعف حضور مسوولان روابط عمومی شبنم در رسانه‌ها است. به نظر نویسنده، مثال قریب به ذهن شبنم، اتوبان طبقاتی صدر در تهران است. قبلا هنگام عبور از این اتوبان – حتی در اوج ترافیک - حدود نیم ساعت معطل می‌شدیم. اما اکنون حتی در روزهای تعطیل هم عبور از این اتوبان بیش از یک ساعت و نیم طول می‌کشد. از مسوولان محترم شهرداری باید پرسید چرا اتوبان را به هم زدید؟ شرایط الان که بدتر از زمان شروع ساخت اتوبان طبقاتی صدر است؟ جواب احتمالی مسوولان محترم شهرداری قابل پیش‌بینی و البته درست هست: «ساخت اتوبان طبقاتی صدر هنوز به پایان نرسیده است» و چنانچه اتوبان «مطابق با طراحی انجام شده» پیش برود، همانند اتوبان امام علی (ع)، کمک شایانی به حمل‌ونقل شهر خواهد کرد. این موضوع در مورد شبنم نیز مصداق دارد، ما اکنون در میانه راه پیاده‌سازی شبنم قرار داریم؛ اگرچه انحرافاتی از مسیر تعیین شده پیش آمد و امیدواریم در آینده اصلاح شود. لذا قضاوت پیرامون موفقیت شبنم در میانه راه اجرای آن کمی بی‌انصافی است. اگرچه تاکنون هم موفقیت‌هایی داشته که نمونه‌ای را اشاره کردیم. سوالاتی به ذهن مخاطبان می‌رسد که به صورت گذرا پاسخ می‌دهیم:

سوال ۱. چرا برچسب شبنم جعل شده است و در بازار به وفور یافت می‌شود؟

پاسخ: جعل برچسب شبنم تقریبا غیرممکن است. تاکنون بعد از گذشت ۲ سال از اجرای طرح، حتی یک مورد جعل برچسب مشاهده نشده است. هر برچسب دارای استانداردهای خاص است: ۱. کدِ تصادفیِ ۱۶ رقمیِ یکتا، ۲. کد ۱۰ رقمی سریال، ۳.‌ آیتم‌های امنیتی. کد ۱۶ رقمی در قالبِ دستورِ پیامک در بارکد دوبعدی چاپ می‌شود که بارکد و کد، هر دو پنهان (اسکرچ) هستند. این کد ۱۶ رقمی یک‌بار مصرف بوده و با اولین پیامک غیرفعال می‌شود. کد ۱۰ رقمی که آشکار است ویژه بازرسان و مالک کالا است که با استعلام مکرر غیرفعال نمی‌شود. لذا برچسب شبنم هلوگرام نیست. جعل برچسب شبنم یعنی دسترسی همزمان به پایگاه‌های داده ثبتارش و شبنم و ایجاد تناظر تعدادی و کالایی بین این دو که تقریبا غیرممکن است.

سوال ۲. اگر برچسب شبنم غیرقابل جعل است، پس داستان این برچسب‌هایی که خریدوفروش می‌شود چیست؟

پاسخ: عمده مشکلاتی که در رسانه‌ها به‌آن پرداخته می‌شود، مربوط به «برچسب‌های نارنجی‌رنگ» است که به‌رغم توضیحات مکرر، نیاز است یکبار دیگر تکرار شود. شبنم ۳ مدل برچسب دارد: ۱. سبزرنگ برای واردات، ۲. نارنجی‌رنگ برای «طرح ساماندهی بازار» و ۳. آبی‌رنگ برای تولید داخل که اختیاری است. زمانی که یک گروه کالایی، مشمول شبنم می‌شود، ظرف مدت زمانی معین (۳ ماه)، ستاد قاچاق «طرح‌ساماندهی بازار» را ابلاغ می‌کند. هدف از اجرای طرح ساماندهی، تخصیص برچسب به مغازه‌ها و انبارهایی است که کالاهای آنها قبل از الزامی شدن شبنم وارد کشور شده‌اند تا بهانه‌ای مبنی بر عطف به ماسبق کردن شبنم برای اصناف باقی نماند و بازرس بتواند کالاهای فاقد برچسب را جمع‌آوری کند. در اجرای طرح ساماندهی مشکلات متعددی وجود دارد: تعدد زیاد صنوف و کالاهای موجود در آنها، عدم تسلط آنها به کار با سامانه، حجم کم مغازه یا انبار و مقاومت صنوف در مقابل شفاف‌سازی. این مشکلات باعث شده است که نتوان اطلاعات کالاها در طرح ساماندهی را وارد سامانه کرد. بنابراین، «شورای راهبری شبنم» تصمیم گرفت با خوداظهاری صنوف و تایید اتحادیه، به کالاهای مشمول طرح ساماندهی تنها یکبار برچسب تخصیص دهد. اگرچه ممکن است اتحادیه کالاهای قاچاق را نیز تایید کند، اما این فرآیند تنها یکبار برای هر مغازه انجام می‌شود. تاکنون طرح‌های ساماندهی مرحله ۱ و ۲ اجرا شده و با انجام مرحله سوم، شبنم با برچسب‌های نارنجی‌رنگ خداحافظی می‌کند. گرچه در حال حاضر هم، غیرفعال کردن این برچسب‌ها در سامانه کار دشواری نیست.

در آغاز مرحله ۱ ساماندهی، الصاق برچسب نارنجی‌رنگ بر عهده شورای اصناف بود تا بازرسان این شورا به مغازه‌ها مراجعه کرده و برچسب‌ها را به تعداد کالای موجود در مغازه الصاق کنند و با ارسال صورتجلسه الصاق به سامانه، عملیات ورود اطلاعات و فعال‌سازی انجام شود. به دلیل تخلف در این مرحله، برچسب‌ها به صورت الصاق نشده در اختیار مغازه‌ها قرار گرفت و اطلاعاتی هم از کالاها به سامانه برگشت داده نشد. سامانه صرفا عبارت «کد مورد تایید است» را به صورت پیش‌فرض در نظر گرفته بود، لذا خریدوفروش برچسب‌ها معنی‌دار شد و برچسب‌های لوازم خانگی از بازار پوشاک سردرآورد. فراموش نکنیم که حجم برچسب‌های داده شده در آن مقطع زمانی در مقایسه با کل برچسب‌های داده شده، بسیار ناچیز است. اگر تعداد برچسب‌های تخصیص‌یافته در آن مقطع زمانی را ۵ میلیون در نظر بگیریم، در مقایسه با کل برچسب‌های داده شده تاکنون (۹۰۰ میلیون)، نیم درصد خواهد شد. طبیعی است که ما در اجرای هیچ طرحی نمی‌توانیم انتظار بازدهی ۱۰۰درصد را داشته باشیم، البته جابه‌جایی برچسب‌ها صرفا در مورد «برچسب‌های نارنجی‌رنگ» مصداق دارد.

سوال ۳. درآمد میلیاردی شبنم به جیب چه کسانی می‌رود؟ اگر شبنم برای کسی نان نداشت، برای مجریان آن که آب داشت.

پاسخ: طرح شبنم طبق مصوبات ستاد قاچاق در وزارت ص.م.ت انجام می‌شود. رویکرد صحیح این وزارتخانه در طرح‌های IT این است که پروژه‌ها به صورت «برمبنای تراکنش» تامین مالی شوند تا با بروز مشکلات بودجه‌ای، متوقف نشوند. شبنم نیز چنین است؛ ستاد قاچاق در سال ۹۲، درآمد شبنم را ۷۰۰ ریال تعیین و به شرح زیر ابلاغ کرد (البته این عدد در سال ۹۱، ۹۰۰ ریال بود که با افزایش تیراژ کاهش یافت و انتظار می‌رود در ادامه نیز چنین باشد):

۲۰۰ ریال هزینه الصاق که به نصاب پرداخت می‌شود. حدود ۱۲۰۰۰ نصاب در شبنم فعالیت می‌کنند (اگر شبنم به گمرک متصل شود این هزینه حذف می‌شود.)؛ ۱۳۰ ریال هزینه چاپ خام هر برچسب با آیتم‌های امنیتی؛ ۵۰ ریال چاپ هر بارکد دوبعدی، کد یکتا و کد سریال؛ ۵۰ ریال پنهان کردن (اسکرچ) بارکد دوبعدی و کد یکتای ۱۶ رقمی؛ ۵۰ ریال برای هر اپراتور به منظور انجام عملیات چاپ؛ ۵۰ ریال برای ۱۴۰ کارگزار؛ ۳۰ ریال بازرسی شورای اصناف کشور؛ ۱۲۰ ریال سامانه مرکزی و ۲۰ ریال اطلاع رسانی و آموزش.

سوال ۴. چرا طرح شبنم بوروکراسی ایجاد کرده است؟ با چه اصلاحاتی می‌توان شبنم را بهبود بخشید؟

پاسخ: در حال حاضر، مواجهه بازرگان با شبنم دومرحله‌ای است: ۱. ده دقیقه قبل از ثبتارش، ۲. انجام الصاق بعد از ترخیص که در این مرحله، بازرگان مدارک خود را به کارگزار ارائه کرده و ظرف مدت ۴۸ ساعت ناظرین نصب همراه با برچسب‌ها به انبار بازرگان مراجعه و الصاق انجام می‌شود. با ارسال صورتجلسه الصاق به کارگزاری توسط ناظر نصب، کدها در سامانه فعال می‌شود. اگر تفاهم‌نامه ۵ جانبه (وزارت ص.م.ت، ستاد قاچاق، گمرک، سازمان حمایت و سازمان استاندارد در ۲ مرداد ۹۰) اجرا می‌شد و شبنم اطلاعات ترخیص را به صورت سیستمی از گمرک دریافت می‌کرد، نیازی نبود که برای فعال‌سازی چنین فرآیندهایی طی شود؛ لذا ساده‌سازی فرآیند فعال‌سازی کدها، در گرو همکاری گمرک با شبنم است.

تلاش شده است که مراحل فوق ساده‌سازی شود: به این ترتیب که اطلاعات سامانه اظهارنامه الکترونیک (به جای ثبتارش) به صورت سیستمی به شبنم ارسال می‌شود تا بازرگان با شبنم در ثبتارش کاری نداشته باشد. لذا حذف الزام شبنم در ثبتارش در راستای ساده‌سازی فرآیندها است و این موضوع به معنی لغو شبنم نیست؛ زیرا این طرح مصوبه مجلس دارد و دولت مکلف به اجرای آن است. برای فعال‌سازی نیز کافی است که ارتباط سیستمی بین گمرک و شبنم برقرار شود. به عبارت بهتر، با انجام اصلاحات فوق در شبنم، بازرگان تقریبا در هیچ کدام از فرآیندهای واردات به سامانه شبنم کاری نخواهد داشت.

علاوه بر این، طبق «نقشه راه شبنم»، باید شبنم به بازرسان متصل شود و هر فروشگاه نیز دارای یک پلاک (همانند پلاک ماشین) باشد. سامانه شبنم گزارش‌های مردمی را مبتنی بر پلاک فروشگاه دریافت و پردازش می‌کند و متناسب با گزارش‌های واصله، مکان تخلف را به بازرسین اعلام می‌کند تا بازرس به مغازه مراجعه کرده و گزارش را صحت سنجی نماید. با انجام این فرآیندها امکان فروش کالای فاقد کد در بازار از بین می‌رود و ما شاهد بازاری شفاف خواهیم بود.

سوال ۵. چرا در زمان تحریم، اصرار دارید جلوی قاچاق را بگیرید؟ چرا کشور را دچار خودتحریمی کرده‌اید؟ اجازه دهید کالا وارد شود، چه رسمی و چه قاچاق.

پاسخ: شبنم کمتر از ۱۰درصد از واردات را پوشش می‌دهد. کالاهای مشمول شبنم دو قید دارند: ۱. غیرفله باشد ۲. به دست مصرف‌کننده برسد. بنابراین، کالاهای فله، واسطه‌ای و سرمایه‌ای مشمول نیست. مطابق با آمار واردات، ۱۴درصد از واردات کالاهای نهایی هستند؛ از این ۱۴درصد، دوسوم مشمول شبنم هستند، یعنی کمتر از ۱۰درصد واردات. حال این ۱۰درصد چه کالاهایی هستند؟ با بررسی اولویت‌های دهگانه واردات، درمی‌یابیم که کالاهای مشمول در اولویت هفت به بعد هستند، یعنی کالاهایی که در داخل هم تولید می‌شوند و چنانچه سیاست صحیحی اتخاد شود، می‌توان به خودکفایی رسید. کالاهایی مانند لوازم خانگی، اسباب بازی، آرایشی و بهداشتی، لوازم ورزشی، خوراکی، آشامیدنی، ساعت، پتو، حوله، چتر، چمدان، کیف، کفش، پوشاک، البسه و مانند آن که لیست آنها در سایت موجود است. مشاهده می‌شود که اگر سیاست درستی اتخاذ نشود، واردات قاچاق صنایع فوق را درخواهد نوردید. همان بلایی که بر سر صنایع کیف، کفش، لوازم خانگی و اسباب‌بازی در دوره قبل از شوک ارزی آمد. در آن زمان بازار کشور به بهشت کالاهای بی‌کیفیت چینی تبدیل شده بود.

کسانی که بر طبل بهبود معیشت مردم از طریق واردات کالاهای نهایی می‌کوبند، باید پاسخ دهند که اگر کشور در صنایع فوق دچار ورشکستگی شود، چگونه پول واردات– آن هم برای کالاهای نهایی- را تامین کنیم؟ آیا کشور را باید الی‌الابد وابسته به واردات نگه داریم؟ حتی در مورد پوشاک، لوازم خانگی و مانند آن؟